Η ανάδειξη της κλασικής ελληνικής γραμματείας στη Βενετία
Η τυπογραφία της Βενετίας τον 15ο αιώνα αποτελούσε μια «ιερή απασχόληση». Τα τυπογραφικά εργαστήρια ήταν χώροι συνεύρεσης των διανοουμένων, των μεγαλόσχημων ιερωμένων και των αυλικών των ηγεμόνων. Εξάλλου, με την εγκατάσταση των δύο Γερμανών Άρνολντ Πάναρτζ και Κόνραντ Σουέινχαϊμ στην Ιταλία, αρχικά στη Ρώμη δημιουργώντας εκεί το πρώτο τυπογραφικό τους πιεστήριο το 1465 στη Μονή Βενεδικτίνων του Σουμπιάκο, και κατόπιν το 1469 στη Βενετία (όπου βέβαια στη Βενετία υπήρχε και μια μακρόχρονη εκτυπωτική εμπειρία σε είδη όπως κάρτες για παιχνίδια), η τυπογραφία εξελίχθηκε σε μια πολύ ισχυρή δύναμη για τη γνώση και την εκπαιδευτική ανύψωση.
Ένας από τους τυπογράφους, που αρχικά ξεκίνησε να εκδίδει Έλληνες κλασικούς, ήταν ο Άλδος Μανούτιος (λατινική γλώσσα: Aldus Pius Manutius, ιταλική γλώσσα Aldo Manuzio). Άριστος γνώστης Ελληνικών, από τους πρώτους που εκτύπωσαν βιβλία με ελληνικούς χαρακτήρες, αξιοποιώντας τα χειρόγραφα της πολύτιμης συλλογής του Βησσαρίωνα του Τραπεζούντιου. Φιλοδοξούσε να περισώσει ό,τι είχε απομείνει από την αρχαία ελληνική γραμματεία και αυτό γιατί τα ελληνικά συγγράμματα που κυκλοφορούσαν ήταν ελάχιστα, όπως κάποια έργα του Αισώπου, του Θεόκριτου, του Ισοκράτη κ.λπ.
Ο Άλδος Μανούτιος και το τυπογραφείο-ησυχαστήριο
Κοντά του υπήρχε ένα πλήθος Ελλήνων μελετητών, τουλάχιστον 30 Έλληνες βοηθοί εργάζονταν μαζί του, χωρίς να υπολογίζουμε τους τεχνίτες και τους χειρώνακτες. Μάλιστα, υπήρχε ένας κύκλος Ελλήνων μελετητών κρητικής καταγωγής, που εργάζονταν με αδιάλυτο πείσμα μαζί του για την έκδοση των Ελλήνων κλασικών. Ο Άλδος Μανούτιος είχε φτιάξει τον χώρο εργασίας του, δηλαδή το τυπογραφείο του, σαν ησυχαστήριο. Μάλιστα, στη θύρα του εργαστηρίου του είχε τοποθετήσει μια επιστολή που απευθυνόταν σε όποιον ήταν έτοιμος να εισέλθει, λέγοντας ότι «όποιος εισέρχεται στο τυπογραφείο, καλά θα κάνει να πει συντόμως ό,τι θέλει και στη συνέχεια να αποχωρήσει αθόρυβα. Εκτός και αν επιθυμεί να βοηθήσει, όπως βοήθησε ο Ηρακλής τον κουρασμένο Άτλαντα».
Η συγκεκριμένη επιγραφή δημιουργούσε αμηχανία σε όσους επισκέπτονταν τον χώρο. Μάλιστα, όταν ο Έρασμος είδε για πρώτη φορά αυτήν την επιγραφή, δίστασε να εισέλθει στο εργαστήριο. Στάθηκε, σκέφτηκε, αλλά πήρε τελικά την απόφαση να εισέλθει, πιστεύοντας ότι αφενός ήταν γνώριμος του Άλδου Μανούτιου και αφετέρου ήταν πάντα αθόρυβος. Ο Άλδος Μανούτιος μισούσε τους ενοχλητικούς χασομέρηδες, όπως έλεγε, αλλά δεχόταν με μεγάλη χαρά εκείνους που γνώριζαν Λατινικά και Ελληνικά, γιατί κατά την άποψή του εκείνοι «προσέφεραν ηράκλειο έργο». Τέτοιο έργο προσέφεραν, όπως έλεγε, μόνο οι Έλληνες, οι οποίοι ήταν και μέλη της Νέας Ακαδημίας που είχε ιδρύσει. Έκρινε ως τον σπουδαιότερο εξ αυτών τον Ιωάννη Γρηγορόπουλο, του οποίου ο πατέρας είχε διακριθεί στην Κρήτη ως σπουδαίος κωδικογράφος.
Ο Άλδος Μανούτιος, με τη μεγάλη προσφορά του, πέθανε φτωχός, έχοντας αφήσει στην ανθρωπότητα ένα τεράστιο έργο ελληνικής φιλολογίας.
Ο Ζαχαρίας Καλλιέργης και το “Μέγα Ετυμολογικό” της ελληνικής γλώσσας
Ωστόσο, υπήρχε και ένας Έλληνας ανταγωνιστής του Άλδου Μανούτιου, ο οποίος με το τυπογραφείο του προώθησε αποφασιστικά την ελληνική κλασική γραμματεία. Ήταν ο Ζαχαρίας Καλλιέργης ή Καλλέργης, ο οποίος ίδρυσε αρχικά το μικρό του τυπογραφείο το 1493 στη Βενετία. Γεννημένος στην Κρήτη, στο Ρέθυμνο, από οικογένεια ευγενών του Βυζαντίου, οι οποίοι στις μέρες των Κομνηνών μετανάστευσαν στην Κρήτη τον ΙΘ’ αιώνα, όπου οι κάτοικοι του Ρεθύμνου τούς αποκαλούσαν «αρχοντόπουλους» λόγω της κοινωνικής τους τάξης. Η συγκεκριμένη οικογένεια ρίζωσε στην Κρήτη και έβγαλε σπουδαίες προσωπικότητες, όπως τον Δημήτρη Καλλέργη (1803-1867), αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, υποστράτηγο, πολιτικό και έναν από τους βασικούς πρωταγωνιστές της επανάστασης της 3ης Σεπτεμβρίου και τον Σταύρο Καλλέργη (1865-1926), ο οποίος υπήρξε ένας από τους προδρόμους του σοσιαλιστικού κινήματος στην Ελλάδα και πατέρας του ηθοποιού Λυκούργου Καλλέργη.
Στη θύρα του εργαστηρίου του είχε τοποθετήσει μια επιστολή που απευθυνόταν σε όποιον ήταν έτοιμος να εισέλθει, λέγοντας ότι «όποιος εισέρχεται στο τυπογραφείο, καλά θα κάνει να πει συντόμως ό,τι θέλει και στη συνέχεια να αποχωρήσει αθόρυβα. Εκτός κι αν επιθυμεί να βοηθήσει, όπως βοήθησε ο Ηρακλής τον κουρασμένο Άτλαντα»
Στο τυπογραφείο του Ζαχαρία Καλλιέργης ή Καλλέργη στη Βενετία τυπώθηκε το “Μέγα Ετυμολογικό” της ελληνικής γλώσσας με τη συνεπικουρία του Βλαστού και του Μάρκου Μουσούρου, που γεννήθηκε για κάποιους στο Ρέθυμνο, ενώ για άλλους στο Ηράκλειο, και ο οποίος υπήρξε σπουδαίος δάσκαλος, όπως τον αποκαλούσαν στη Βενετία, διδάσκοντας για περισσότερα από 6 χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα και έχοντας ακροατή στα μαθήματά του τον Έρασμο.
Ο Καλλιέργης εγκατέλειψε τη Βενετία κουρασμένος από τους εκδοτικούς ανταγωνισμούς και μετέφερε το τυπογραφείο του στη Ρώμη. Εκεί συνεργάστηκε με τον Βασίλειο Χαλκοκονδύλη, ο οποίος δίδασκε στη Ρώμη ελληνικά γράμματα, επίσης βυζαντινής καταγωγής, και βοήθησε πολύ στην ανάδειξη της ελληνικής κλασικής γραμματείας.
Ο Αρσένιος Αποστόλης, ένας “ενωτικός” ουνίτης
Μια επίσης λαμπρή προσωπικότητα, που εργάστηκε με αξιοθαύμαστο ζήλο για την ελληνική κλασική γραμματεία, ήταν ο Αρσένιος Αποστόλης (το κοσμικό του όνομα ήταν Αριστόβουλος), επίσης κρητικής καταγωγής, που συνεργάστηκε στην έκδοση κλασικών συγγραμμάτων και αρχικά βρέθηκε πλάι στον Άλδο Μανούτιο για ένα διάστημα, αλλά αυτή η σχέση τους διαλύθηκε άδοξα εξαιτίας χρηματικών διαφορών.
Ο Αρσένιος Αποστόλης διέθετε ένα δύσκολο χαρακτήρα, υπήρξε ασυμφιλίωτος και επίσης ήταν αρκετά ναρκισσιστής ώστε να συμμαχεί. Εγκατέλειψε την Ιταλία για τρία χρόνια, επιστρέφοντας στην Κρήτη. Υπήρξε “ενωτικός” ουνίτης και διεκδίκησε τον μητροπολιτικό θρόνο της Μονεμβασίας, που ήταν στα χέρια των Βενετών και τελικά κατάφερε να χειροτονηθεί. Χειροτονήθηκε και του εδόθη το όνομα Αρσένιος. Γρήγορα όμως ήρθε σε σύγκρουση με το Οικουμενικό Πατριαρχείο και δέχτηκε τον αφορισμό του Πατριαρχείου. Εν συνεχεία εγκατέλειψε τη Μονεμβασία και επέστρεψε και πάλι στην Κρήτη.
Η προσφορά και η συμμετοχή στην τυπογραφία
Η συμβολή των Κρητικών διανοουμένων στην ανάδειξη της κλασικής ελληνικής γραμματείας στην Ιταλία ήταν μεγάλη. Η συμμετοχή τους στην τυπογραφία υπήρξε επίσης ουσιαστική και η βοήθειά τους για να γνωρίσουν οι Ιταλοί την ελληνική κλασική γραμματεία ήταν μοναδική.
