Σχέδιο Δράσης για την Κλιματική Αλλαγή στην Ελλάδα

Η κλιματική αλλαγή δεν αποτελεί πλέον ένα μελλοντικό ενδεχόμενο, αλλά μια παρούσα, παγκόσμια πρόκληση με βαθιές και διαρκώς επιταχυνόμενες επιπτώσεις. Για την Ελλάδα, συνιστά έναν διαρθρωτικό κίνδυνο που επιδρά οριζόντια στο σύνολο της οικονομικής δραστηριότητας, την επιχειρηματικότητα, το χρηματοπιστωτικό σύστημα και την καθημερινότητα των νοικοκυριών.

Αναγνωρίζοντας την κρισιμότητα της κατάστασης, το Ίδρυμα Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών (ΙΟΒΕ), στο πλαίσιο της ευρύτερης ερευνητικής πρωτοβουλίας “Πρωτοβουλία ’21” και με τη χρηματοδότηση του Ιδρύματος Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου και του Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση, εκπόνησε έξι τομεακές μελέτες στρατηγικής σημασίας.

Η παρούσα έκθεση αποτελεί τη συνθετική αποτύπωση αυτών των μελετών, μετατρέποντας τις διαγνώσεις σε ένα συνεκτικό και στοχευμένο σχέδιο δράσης. Στόχος είναι η διαμόρφωση ενός πλαισίου πολιτικής που θα ενισχύσει την ανθεκτικότητα της ελληνικής οικονομίας και θα υποστηρίξει τη μετάβασή της σε ένα βιώσιμο, ανταγωνιστικό και δίκαιο παραγωγικό υπόδειγμα. Οι τομείς που εξετάστηκαν περιλαμβάνουν τα Νοικοκυριά, τον Τουρισμό, τον Πρωτογενή Τομέα, τη Βιομηχανία, την Επιχειρηματικότητα και τον Χρηματοπιστωτικό τομέα, αναδεικνύοντας τις πηγές τρωτότητας, τις ασυμμετρίες και τα ελλείμματα που περιορίζουν την ικανότητα προσαρμογής της χώρας.

Οι Επιπτώσεις της Κλιματικής Αλλαγής στην Ελληνική Οικονομία

Η έκθεση της Ελλάδας σε χρόνιους κινδύνους, όπως η άνοδος της θερμοκρασίας, και σε οξείς κινδύνους, όπως τα ακραία καιρικά φαινόμενα, διαμορφώνει ήδη νέα δεδομένα για την παραγωγή, την κατανάλωση και τις επενδύσεις, με άνισες συνέπειες σε γεωγραφικό και κοινωνικό επίπεδο.

Νοικοκυριά: Ο κλιματικός κίνδυνος απειλεί να διευρύνει την ενεργειακή φτώχεια, καθώς αυξάνονται οι ανελαστικές δαπάνες για θέρμανση και ψύξη. Οι ευάλωτες κοινωνικές ομάδες είναι πολλαπλά εκτεθειμένες, με περιορισμένη πρόσβαση σε μέσα προστασίας και χρηματοδότηση για την ενεργειακή αναβάθμιση των κατοικιών τους. Σε ένα ακραίο κλιματικό σενάριο, η μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος μπορεί να οδηγήσει σε ετήσιες απώλειες έως και 16 δισεκατομμύρια ευρώ, με αντίστοιχη απώλεια έως και 327 χιλιάδων θέσεων εργασίας.

Τουρισμός: Το παραδοσιακό μοντέλο του ελληνικού τουρισμού, που εξαρτάται από την καλοκαιρινή αιχμή, απειλείται άμεσα. Η θερμική δυσφορία και η πίεση στους φυσικούς πόρους εκτιμάται ότι μπορούν να μειώσουν την τουριστική ζήτηση έως και 20% στην αιχμή της θερινής περιόδου. Αυτό μεταφράζεται σε σωρευτικές απώλειες ύψους 2,2 δισεκατομμυρίων ευρώ και πιθανή μείωση έως 38,1 χιλιάδων θέσεων πλήρους απασχόλησης ετησίως.

Πρωτογενής Τομέας: Η βιωσιμότητα χιλιάδων μικρών παραγωγών βρίσκεται σε κίνδυνο, με σοβαρές επιπτώσεις στην αγροτική απασχόληση και την επισιτιστική ασφάλεια. Ακραία κλιματικά γεγονότα, όπως η κακοκαιρία Daniel, δύνανται να περιορίσουν το ΑΕΠ έως και 1,4 δισεκατομμύρια ευρώ σε ορίζοντα τριετίας, με απώλεια περίπου 58 χιλιάδων θέσεων εργασίας.

Βιομηχανία: Παρά τις προκλήσεις, η πράσινη μετάβαση αναδεικνύεται ως μια σημαντική ευκαιρία μετασχηματισμού. Η επιτάχυνση της μείωσης του ανθρακικού αποτυπώματος και η ανάπτυξη κλάδων καθαρής παραγωγής και πράσινων τεχνολογιών μπορούν να ενισχύσουν το ΑΕΠ έως και 2,4 δισεκατομμύρια ευρώ ετησίως, δημιουργώντας 25,2 χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας, ειδικά σε περιοχές όπως οι απολιγνιτοποιημένες ζώνες.

Προσαρμογή Υπό Πίεση: Διαρθρωτικές Ανεπάρκειες και Ελλείμματα

Η μείωση της τρωτότητας της οικονομίας προσκρούει σε υφιστάμενα διαρθρωτικά ελλείμματα που περιορίζουν τη δυνατότητα προσαρμογής. Στον τομέα της επιχειρηματικότητας, εντοπίζονται εμπόδια στην πρόσβαση σε χρηματοδότηση για πράσινες επενδύσεις και χαμηλό ποσοστό ενσωμάτωσης περιβαλλοντικών κριτηρίων. Ο χρηματοπιστωτικός τομέας, παρά την πρόοδο, αντιμετωπίζει την πρόκληση της χαμηλής διαθεσιμότητας δεδομένων και της απουσίας ομοιογενούς μεθοδολογίας για την πλήρη ενσωμάτωση του κλιματικού κινδύνου. Στη μεταποίηση, καταγράφεται υψηλή ενεργειακή ένταση και περιορισμένη τεχνολογική ανανέωση. Ο αγροτικός τομέας πάσχει από απουσία σύγχρονων υποδομών διαχείρισης νερού και χαμηλή τεχνολογική ετοιμότητα. Τέλος, ο τουριστικός τομέας χαρακτηρίζεται από έντονη εποχικότητα και γεωγραφική συγκέντρωση που επιβαρύνουν προορισμούς, ενώ απουσιάζουν θεσμοθετημένα εργαλεία για την εκτίμηση της φέρουσας ικανότητας των τουριστικών περιοχών.

Στρατηγικές Προτάσεις για μια Ανθεκτική και Βιώσιμη Μετάβαση

Η διαμόρφωση μιας αποτελεσματικής στρατηγικής απαιτεί τη μετατροπή των διαγνώσεων σε στοχευμένες παρεμβάσεις. Το σχέδιο δράσης του ΙΟΒΕ προτείνει ένα οριζόντιο πλαίσιο πολιτικής με συγκεκριμένους άξονες για κάθε τομέα.

Για τα Νοικοκυριά: Προτείνεται η προστασία τους μέσω επενδύσεων στην ενεργειακή αποδοτικότητα, την αναβάθμιση του συστήματος υγείας έναντι των κλιματικών κινδύνων και τη βελτίωση των βιώσιμων μεταφορών, με έμφαση στην ηλεκτροκίνηση και τη στήριξη των ευάλωτων ομάδων.

Για τον Τουρισμό: Κεντρικός άξονας είναι η στρατηγική επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου και η ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού (π.χ. ορεινός, πολιτιστικός). Αυτό όχι μόνο αντισταθμίζει τις απώλειες, αλλά μπορεί να ενισχύσει το ΑΕΠ κατά 228 εκατομμύρια ευρώ ετησίως και να δημιουργήσει 6,6 χιλιάδες νέες θέσεις εργασίας. Απαιτούνται ολοκληρωμένες παρεμβάσεις σε επίπεδο σχεδιασμού, υποδομών και θεσμικού πλαισίου.

Για τον Πρωτογενή Τομέα: Η ενίσχυση της ανθεκτικότητας απαιτεί την υιοθέτηση βιώσιμων πρακτικών, την αξιοποίηση της τεχνολογίας (γεωργία ακριβείας) και την καλύτερη διαχείριση φυσικών πόρων. Προτείνονται η ανάπτυξη συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης και η σύσταση ενός “Ταμείου Προσαρμογής” για τη χρηματοδότηση στοχευμένων επενδύσεων.

Για τη Βιομηχανία: Η στρατηγική εστιάζει στην επιτάχυνση της πράσινης μετάβασης μέσω της βελτίωσης του χωροταξικού πλαισίου, της αναβάθμισης υποδομών, της ανάπτυξης δεξιοτήτων και της ενίσχυσης της στρατηγικής αυτονομίας της χώρας σε κρίσιμες πρώτες ύλες και τεχνολογίες.

Για την Επιχειρηματικότητα και τον Χρηματοπιστωτικό Τομέα: Προτείνεται η άρση των θεσμικών εμποδίων στην πράσινη επιχειρηματικότητα και η αποτελεσματική ενσωμάτωση του κλιματικού κινδύνου στο χρηματοπιστωτικό σύστημα. Αυτό απαιτεί ρυθμιστική σαφήνεια, ενίσχυση της τεχνογνωσίας, βελτίωση της ποιότητας των δεδομένων και ενεργοποίηση ιδιωτικών κεφαλαίων μέσω εργαλείων βιώσιμης χρηματοδότησης και της εφαρμογής των προτύπων ESG.

Προς ένα Συνεκτικό Παραγωγικό Υπόδειγμα

Η αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης και η μετάβαση σε ένα βιώσιμο μέλλον απαιτούν μια συνεκτική, ολιστική και άμεσα εφαρμόσιμη στρατηγική. Η ανάλυση του ΙΟΒΕ δεν περιορίζεται σε μια απλή διάγνωση των προκλήσεων, αλλά καταθέτει ένα ολοκληρωμένο και αναλυτικό σχέδιο δράσης με συγκεκριμένες προτάσεις πολιτικής, χρονοδιαγράμματα, χρηματοδοτικά εργαλεία και δείκτες παρακολούθησης. Η επιτυχία αυτής της μετάβασης προϋποθέτει τη δημιουργία ενός σταθερού διυπουργικού μηχανισμού συντονισμού, την αποτελεσματική αξιοποίηση εθνικών και ευρωπαϊκών πόρων και την εναρμόνιση των πολιτικών σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης. Η υιοθέτηση αυτών των προτάσεων μπορεί να επιταχύνει τη μετάβαση της Ελλάδας προς ένα παραγωγικό υπόδειγμα που δεν θα είναι απλώς ανθεκτικό στις κλιματικές αλλαγές, αλλά και οικονομικά ανταγωνιστικό, κοινωνικά δίκαιο και περιβαλλοντικά βιώσιμο.