Η Δικαιοσύνη, έννοια μετωνυμική, συχνά εννοείται κι αντιμετωπίζεται είτε ως Δικαστική εξουσία είτε ως γενεσιουργικός παράγων Δικαίου. Η απόδοση και η απονομή του Δικαίου, ως συμπαντικού αγαθού, είναι από τις πιο θεμελιώδεις και κατηγορηματικές ανάγκες της κοινωνικής ζωής και της λειτουργία της. Είναι ζωτικής σημασίας. Τόσο ζωτικής που συχνά την αντιπαραβάλουμε με τον αέρα που αναπνέουμε. “Με πνίγει το δίκιο”, λέμε, δεν λέμε απλά, με στεναχωρεί, με πικραίνει, με αποδιοργανώνει, με αποσυντονίζει! Δίνουμε έμφαση στην έννοια της Δικαιοσύνης προσομοιάζοντας ασυναίσθητα την απώλεια του Δικαίου με την έννοια του Θανάτου.Θάνατο φρικτό επιλέγει η γλώσσα μας, για να εκφράσει την απώλεια του δικαίου και για όποιον χάνει “το δίκιο του”• θάνατο με πνιγμό. Θάνατο από ασφυξία.
Η φράση «έχασε το δίκιο του», εμπεριέχοντας την ισχυρή νομική παράμετρο του έννομου συμφέροντος του προσώπου, αποκτά συχνά ισχυρότατη συλλογική υπόσταση, αρκεί να σκεφτούμε ότι όταν χάνεται ένα «δίκιο», η ταύτιση είναι υψηλή συναισθηματική ιδιότητα του ανθρώπου, το χάνουμε κι εμείς, το χάνει η δημοκρατία, το χάνει η πολιτική, το χάνει η κοινωνία, το χάνουμε όλοι μας. Κι η αδικία συνθλίβει το “πρόσωπο”. Καταστρέφει, συντρίβει, εκμαυλίζει και μπορεί να εξοντώσει έναν περήφανο άνθρωπο. Μπορεί ν΄ αναπτύξει και αισθήματα τάσεων αυτοκαταστροφής ακόμη.
Πως επιτελείται αυτό;
Όποιος έχασε, δεν μπόρεσε ή δεν μπορεί να βρει το δίκιο του, είναι ένας βαθιά τραυματισμένος άνθρωπος. Η ψυχοσύνθεση του, ως αδικημένου ανθρώπου αλλοιώνεται σημαντικά καθώς η ηθική βλάβη ενεδρεύει, κυριαρχεί σε κάθε σκέψη κι επηρεάζει κάθε επιλογή της καθημερινότητας, επιδρώντας στον ψυχισμό του. Θολώνεται αυτόματα η διαύγειά του, αποπροσανατολίζεται κι αμβλύνεται η ικανότητα του να κρίνει τα ηθικά μεγέθη.
Η δυσμενέστερη επίπτωση του Αδίκου, και η πρώτη στον κατάλογο των συναισθηματικών αναγκών στην κοινωνία των πολιτών, η Α΄ ως στερητικό της Δικαιοσύνης, είναι η συσσώρευση της γενικευμένης Αδικίας στο συλλογικό θυμικό της. Συμπτώματά της, είναι η Ασυλία η Ατιμωρησία, η Ανισότητα…
Η Α…. λήθεια… Απ΄ αυτή την ανάγκη ίσως, γεννήθηκε η γνωστή ρήση της παράδοσης και της ιστορίας μας, όπου προτιμάται “ν΄ αθωώνονται εκατό ένοχοι για κάθε αθώο, που του μέλλεται να καταδικαστεί αδίκως.”
Στην παρακμιακή εποχή που πορευόμαστε κι επειδή η ατιμωρησία γεννά πολλά προβλήματα, και καθώς οι ένοχοι περισσεύουν, εκατό θα ήταν ίσως πολλοί, για να τύχουν την ευεργεσία αυτής της επιείκειας. Ποιος όμως είναι ο αθώος; και ποιος είναι ο μη ένοχος; Είναι δύσκολο να οριστεί… Και γίνεται δυσκολότερο όταν οι πολίτες αμφισβητούν το αδιάβλητο των διαδικασιών και των αποφάσεως και την αργοπορία τους κατά την απονομή της δικαιοσύνης. όταν αμφιβάλλουν και δεν πείθονται, όχι τόσο από την προσωπική τους αντίληψη και συνείδηση, -στο βάθος της καρδιάς τους θα μπορούσε ν΄ απονείμει την προσωπική τους ετυμηγορία με την όποια αυτογνωσία του καθενός-, αλλά όταν το σημείο στο οποίο κρίνεται η ισονομία και η ίση μεταχείριση, μετουσιώνεται σε σημείο διαπαιδαγώγησης, με τις πολύτιμες αυτές έννοιες ως ανθρώπινα ιδεώδη, τότε ακριβώς, και κάθε φορά η ίδια η αίσθηση του δικαίου, γίνεται αφετηρία για μια νέα στάση στην κοινωνική ζωή και επαναπροσδιορίζει με τη σειρά της, τη μετεξέλιξή της. Πιο απλά ο κοινωνικός άνθρωπος μπορεί ν΄ αντέξει να υπομείνει και να δεχθεί κατά κάποιον τρόπο την αδικία στα συναλλακτικά ήθη στη ζωή του με όποια συμβολή, συμμετοχή και δική του ευθύνη.
Στους ναούς της απονομής της Δικαιοσύνης, δεν μπορεί να συμβεί αυτό. Η ηθική φθορά που υφίσταται ο καθένας που αδικείται εκεί, είναι πολύ δύσκολα αναστρέψιμη. Αναπόφευκτα η αδικία γίνεται άλλοθι να καταστεί και να μεταβληθεί από θύμα της Δικαιοσύνης σε θύτη της καθημερινότητάς του. Η ενδόμυχη διαδικασία της απο-ενοχοποίηση και της αυτο-απαλλαγής γίνεται υποσυνείδητα και αυτόματα. Η χειρότερη επίπτωσή της και η καταστροφικότερη παρενέργειά της είναι ο γενικευμένος αμοραλισμός, ο κοινωνικός δαρβινισμός και η ψυχική ανέχεια.
Δεν έχει γίνει άραγε αυτή η διαδικασία, -δεν κατάντησε- θα τολμούσαν να πω και μάλιστα κυριολεκτώντας ολότελα συνοπτική στις μέρες μας;
Κι αν ο πολίτης δεν εμπιστεύεται την απονομή της βραδυπορούσας Δικαιοσύνης, είναι ποτέ δυνατόν να εμπνευστεί και να εξελίξει τις κοινωνικές του σχέσεις με κριτήρια δικαίου στον τραχύ κι αδυσώπητο αγώνα του για την επιβίωση και την καταξίωση με τα στρεβλά πρότυπα που έχουν επικρατήσει;
Επόμενο είναι λοιπόν ο καθένας από μας να βρίσκει εύκολα δικαιολογίες για τις ανορθόδοξες πράξεις του. Αυτοστιγμεί και δίχως να μπαίνει καν στον κόπο να τις αξιολογήσει και να τις σταθμίσει, ο αδικημένος άνθρωπος ή αυτός που δεν έχει εμπιστοσύνη των ανθρώπων, γίνεται θύμα, για να γίνει θύτης και πάλι θύμα μέσα σ΄ ένα κυκεώνα προσωπικών και συλλογικών συγκρούσεων και αντικρουόμενων θυμικών.
Θέλει αρετή και τόλμη η Ελευθερία κι Δικαιοσύνη έχει ανάγκη από όλα αυτά, αλλά προπάντων από την Ελευθερία για να κερδίσει την ανεξαρτησία της, να νικήσει τα πάθη και τα ανθρώπινα λάθη της και να σταθεί με αξιοπρέπεια “ενώπιον” των ευθυνών της.
Με ποιον τρόπο μπορούμε ν΄ αντιληφθούμε το μερίδιο της Ευθύνη του καθενός, στη συλλογικό επίπεδο;. Ο Νίκος Καζαντζάκης, περιγράφει αυτή την αναγκαιότητα με δυο φράσεις. “Ν΄ αγαπάς την Ευθύνη, να λες εγώ εγώ έχω χρέος να σώσω την γης. Αν δεν σωθεί, εγώ φταίω”.
Αμείλικτη προτροπή, αλαζονικά ενοχική! Πρόκειται όμως για συμβολισμό σ΄ ένα λογοτεχνικό κείμενο με τον άνθρωπο στο ρόλο του μυθικού Άτλαντα:νΣτο φιλοσοφικό και πραγματολογικό επίπεδο αναφερόμαστε στους τρόπους με τους οποίους μπορούμε ν΄ αντιληφθούμε την Ευθύνη.
1/ Ευθύνη νομική, η οποία αναφέρεται σε εκείνες τις ενέργειες που παραβιάζουν τον νόμο και μπορούν ν΄ αποδειχθούν αντικειμενικά.
2/ Ευθύνη πολιτική η οποία αποδίδεται στις ενέργειες των ανθρώπων του κράτους αλλά εμπλέκει και όσους ανήκουν σ΄ αυτό το κράτος, γιατί, “ο καθένας μας φέρει ένα μερίδιο ευθύνης για τον τρόπο με τον οποίο κυβερνιέται. Η Δημοκρατία πράγματι μας καθιστά υπεύθυνους κι επομένως συνένοχους για τα λάθη ή τα εγκλήματα των πολιτικών.
3/ Ευθύνη ηθική; Είναι μια ατομική ευθύνη, που μπορεί να διαπιστωθεί στο δικαστήριο της συνείδησής μας από το οποίο δεν μπορούμε να ζητήσουμε επιεική μεταχείριση. Η δικαιολογία σύμφωνα με την οποία «οι διαταγές είναι διαταγές” δικαιολογία που μπορεί να γίνει αποδεκτή στο νομικό πεδίο δεν έχει καμιά αξία στο ηθικό πεδία, γιατί ενώπιον της συνείδησής μας τα εγκλήματα παραμένουν εγκλήματα ακόμη κι αν προέρχονται από διαταγές.
4/ Ευθύνη μεταφυσική. Αυτή η Ευθύνη αναφέρεται σ΄ οποιονδήποτε άνθρωπο, ο οποίος ανέχεται αδικίες και κακές πράξεις που πλήττουν έναν συνάνθρωπό του και δεν κάνει τίποτε για να τις εμποδίσει. Ευθύνη πουγεννιέται από την παραβίαση της αρχή της αλληλεγγύης μεταξύ των ανθρώπων, παραβίαση η οποία θέτει σε κίνδυνο την ίδια την ένταξή μας στο ανθρώπινο γένος. Στηρίζεται ακριβώς στην αναγνώριση του εαυτού μας μέσα στον άλλον. Στην ταύτισή μας με τις συστυχίες των συνανθρώπων μας. Σ΄ αυτό το επίπεδο, ο τρόπος με τον οποίο αισθανόμαστε την ενοχή μας δεν μπορεί να γίνει κατανοητός από νομική, πολιτική ή ηθική άποψη. Η συναισθηματική μήτρα που ενώνει τους ανθρώπους είναι πριν από τις ορθολογικές τους συνεννοήσεις και πριν από τις πολιτικές νομικές ή και ηθικές τους συμφωνίες.
Με τη λέξη συναίσθημα, ορίζεται η άνευ όρων αλληλεγγύη που ο καθένας ορίζει επειδή την έχει βιώσει τουλάχιστον μια φορά στο πλαίσιο μια ιδιαίτερης ένωσης στη ζωή. Με βάση αυτήν την αλληλεγγύη ο πόνος του άλλου είναι και δικός μας πόνος τα βάσανά του είναι και δικά μας βάσανα. αυτή η συναισθηματική μήτρα που επιτρέπει στους ανθρώπους να αντιλαμβάνονται ότι ανήκουν στο ίδιο γένος, είναι η ίδια η προνομιακή νομική και προ πολιτική μήτρα που έχει στο νου του ο Καντ, όταν λέει «ο άνθρωπος πρέπει ν΄ αντιμετωπίζεται πάντα ως σκοπός και ποτέ ως μέσον».
Κανένας νομικός κανόνας καμία πολιτική συμφωνία και κανένας πολιτικός νόμος, δεν μπορούν να βρουν την παραμικρή θεμελίωση και να γίνουν αποδεκτοί αν ο άνθρωπος αντιμετωπίζει τον όμοιό του, όχι ως άνθρωπο, αλλά ως στατιστικό δείγμα, ως αριθμό. Σ΄ αυτή την περίπτωση πράγματι απορρίπτεται η υποκειμενικότητα, απορρίπτεται η ανθρώπινη φύση στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και επομένως δεν μπορεί να συγκροτηθεί ούτε το δίκιο ούτε η πολιτική ούτε η ηθική. Οφείλουμε ν΄ αντιταχθούμε πάση θυσία σ΄ αυτό ακριβώς σ΄ αυτό. Την υποβάθμιση του ανθρώπου. Μπορεί μάλιστα να λεχθεί ότι τα τραγικό στοιχείο δεν έγκειται τόσο στην σκληρότητα και στην ωμότητά του, στοιχεία που συναντώνται πολύ συχνά στην ιστορία σε διαφορετική κλίμακα και δοσολογία αλλά στην αντικειμενοποίηση του ανθρώπου στην υποβάθμισή του στην κατάσταση του πράγματος ή αύξοντος αριθμού, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.
Αυτή είναι και η μεταφυσική ευθύνη, γνωστή ήδη από τις αρχές του προηγούμενου αιώνα, Μια ευθύνη κατά Γιάσπερς από την οποία δεν είναι δυνατόν ν΄ απαλλαγούμε γιατί η αντικειμενοποίηση του ανθρώπου είναι η μορφή που παίρνει σταδιακά η ανθρωπότητα υπό το καθεστώς της τεχνολογίας. Αναγνωρίζοντας τη μεταφυσική Ευθύνη που καταγράφεται κάθε φορά που ο άνθρωπος δεν αντιμετωπίζεται ως ένας σκοπός αλλά ως μέσο για την επιδίωξη άλλων σκοπών υπονοεί ότι το σχήμα αυτό μπορεί να επανεμφανίζεται κάθε φορά που η δομή ή η λειτουργία ενός μηχανισμού απαιτεί την υποβάθμιση του ανθρώπου στην κατάσταση του πράγματος.
Στον καταμερισμό εργασίας λόγου χάρη ο εργαζόμενος περιορίζεται στην απλή εκτέλεση εντός περιορισμένου και αυστηρά οριοθετημένου καθήκοντος χωρίς να έχει καμία σχέση με το τελικό προϊόν και χωρίς ν΄ αντιλαμβάνεται το τελικό αποτέλεσμα στο οποίο συμβάλλει και η δική του δράση. με αυτόν τον τρόπο γίνεται ηθικά ανεύθυνος. Περιορίζοντας τη δράση σε αυτό που η τεχνολογική κουλτούρα αποκαλεί button pushing (πάτημα του κουμπιού) η τεχνική αφαιρεί από την ηθική της αρχή της προσωπικής ευθύνης που ήταν το πεδίο πάνω στο οποίο αναπτύχθηκαν όλες οι παραδοσιακές ηθικές.
Το ζήτημα της ηθικής Ευθύνης γίνεται κεντρικό στον σύγχρονο κόσμο αυτό που απειλείται περισσότερο από ποτέ σήμερα, είναι ακριβώς η ικανότητα των ανθρώπων να δρουν ως αυτόνομα ηθικά υποκείμενα. Απειλείται δηλαδή η ίδια η δυνατότητά τους να εκφέρουν ηθικές κρίσεις και να γίνονται άτομα ικανά να φέρουν όχι μόνο νομική αλλά και ηθική ευθύνη για τις πράξεις τους. Ισχυροί θεσμικοί μηχανισμοί πουλειτουργούν με μια δική τους απρόσωπη λογική υπονομεύουν την ηθική αυτονομία του δρώντος υποκειμένου και υποσκάπτουν την αρχή της ηθικής ευθύνης.
Η γραφειοκρατική οργάνωση από τη μια μεριά και οι επιχειρήσεις από την άλλη, συγκλίνουν στην επιδίωξη της απονέκρωσης των ηθικών συναισθημάτων των ανθρώπων. Γραφειοκρατία και επιχειρήσεις λειτουργούν με βάση τους κανόνες που καταπνίγουν τις ηθικές παρορμήσεις.
Τόσο η γραφειοκρατική όσο και η επιχειρηματική οργάνωση στηρίζουν τη δράση τους σε μια κωδικοποιημένη κανονιστική λογική (διαδικαστικός και εργαλειακός ορθολογισμός) που υπαγορεύει στους ανθρώπους να ακολουθούν εντολές και να καθήκοντα χωρίς να αποτιμούν ηθικά τους επιδιωκόμενους στόχους. Οι άνθρωποι που μπανίζουν στην τροχιά της γραφειοκρατικής πράξης, παύουν να είναι ηθικά υποκείμενα. Χάνουν την ηθική τους αυτονομία και εκπαιδεύονται στο να μην εξασκούν ούτε να εμπιστεύονται την ηθική τους κρίση. Στο σύμπαν της γραφειοκρατίας και των επιχειρήσεων οι άνθρωποι υποχρεώνονται να βουλώνουν τ΄ αυτιά τους, ακόμη κι αν τον μόνο πράγμα που διαθέτουν για να τους καθοδηγήσει, είναι η προσωπική τους κρίση, η οποία μάλιστα μπορεί ν΄ αντιφάσκει πλήρως μ΄ αυτό στο οποίο συμφωνούν όσοι βρίσκονται γύρω τους.
Σ΄αυτή την προσπάθεια εναποθέτουμε την ύστατη ελπίδα της ηθικής και μάλιστα τη μόνη ρεαλιστική αν και κοπιαστική μέθοδο, για να επανακτήσει η ηθική το χώρο από τον οποίο είχε εξοριστεί. Κι όπως ο άνθρωπος είναι το κύτταρο της κοινωνίας έτσι και το κύτταρο της ηθικής είναι το ήθος.
Και το ήθος του κοινωνικού ανθρώπου σμιλεύεται στη Δικαιοσύνη, στην Ελευθερία, στην Αγάπη και στην Αλήθεια.
* Ο κ. Γιάννης Θ. Αγγέλογλου είναι βιολόγος
